Grzyby

Pieczarki smardze i trufle, cenione przez smakoszy mają wiele wspólnego z powszechnie używanymi drożdżami piekarniczymi, pleśnią na czerstwym chlebie lub tworzącą naloty na osłonach kabin prysznicowych. Wszystkie te organizmy należą do królestwa grzybów (łac. Fungi), grupy niezwykle zróżnicowanej i obejmującej ponad 81.000 opisanych gatunków, w większości rozwijających się w siedliskach lądowych. Naukowcy szacują, że rozpoznano i opisano dopiero około 5% grzybów. Królestwo jest kategorią systematyzującą świat ożywiony z punktu widzenia biologii. Początkowo, zaproponowany przez Arystotelesa podział obejmował dwa królestwa: rośliny i zwierzęta. Wraz z rozwojem nauki oraz metod badawczych wyodrębniane były kolejne królestwa wynikające z różnic w budowie podstawowych składników organizmów.

I tak do niedawna, bo do 1969 r. grzyby były zaliczane do królestwa roślin. W tym roku R.H.Wittaker zaproponował podział świata żywego na pięć królestw na podstawie różnic w budowie komórek i sposobach pobierania pożywienia ze środowiska. Jego zdaniem grzyby, powinny być usunięte z królestwa roślin i zaliczone do osobnego królestwa grzybów, ponieważ nie są zdolne do fotosyntezy i pobierają substancje pokarmowe wytworzone przez inne organizmy. Grzyby różnią się od roślin także budową ścian komórkowych, organizacją ciała oraz sposobami rozmnażania. To, że grzyby pobierają substancje pokarmowe wytwarzane przez inne organizmy nie oznacza, że te substancje są bezpośrednio przyswajane. Związki te są zbyt skomplikowane z punktu widzenia zapotrzebowania grzybów i dlatego są rozkładane przez enzymy wydzielane przez grzyby, na substancje, których postać dla grzybów jest przyswajalna. W związku z tym odgrywają ważna rolę w utrzymaniu równowagi ekologicznej na naszej planecie. Większość z nich, podobnie jak bakterie czerpie substancje odżywcze z organicznych szczątków i martwych organizmów. Bez ciągłego rozkładu ogromnych złóż gałęzi, liści, odchodów, martwych zwierząt i uwalniania z nich związków organicznych, które mogą być ponownie włączone do różnych cykli biochemicznych, życie na naszej planecie stopniowo by zanikało. Enzymy wydzielane przez grzyby zwane są mikotoksynami i są niezwykle szkodliwe dla człowieka, w szczególności te, które zasiedlają domostwa i wytwarzane przez grzyby nazywane grzybami domowymi.

Większość grzybów rozmnaża się za pomocą mikroskopijnych zarodników rozsiewanych przez wiatr, wodę lub zwierzęta. Stężenie zarodników jest zależne od pór roku. Rozróżnia się stężenie zarodników zewnątrzdomowych oraz wewnątrzdomowych. Jeśli chodzi o zarodniki zewnątrz domowe ich cykl rozmnażania regulowany jest przez warunki pogodowe, a więc temperaturę, wilgotność, nasłonecznienie ilość substancji odżywczych. Jak można się domyśleć ich stężenie jest najniższe w okresie zimy. Stężenie zarodników wewnątrzdomowych ze względu na sprzyjające warunki utrzymuje się przez cały rok na wysokim poziomie, znacznie wyższym niż na zewnątrz. Szczególnie wysokie poziomy uzyskuje zimą, a to z powodu stwarzanych znakomitych warunków do rozmnażania i ograniczanej wentylacji. Warunki w jakich grzyby zaczynają się rozmnażać to temperatura 20°C do 30°C i wilgotność około 60%. Grzyby mogą przetrwać w temperaturze poniżej 0°C ale nie wykazują wtedy wzrostu, w temperaturze około 50°C do 60°C wzrost większości grzybów zostaje zahamowany. Ogólnie grzyby cechuje wytrzymałość na oddziaływanie temperatury w szerokim zakresie. Kwasowość podłoża w jakich rozwijają się grzyby, wyrażona parametrem pH zawiera się w granicach od 2 do 11, jednocześnie rozwój grzyba powoduje zmianę kwasowości podłoża w którym rośnie. Podłożem do ich rozmnażania w mieszkaniu są wszelkie związki organiczne od kurzu, roztoczy, włókien naturalnych i sztucznych, sierści, okruchów pożywienia, żywności, wykładzin, drewna, klejów, tapet i innych materiałów budowlanych. Należy podkreślić fakt, że do rozwoju grzyba wystarczy stworzenie lokalnych warunków niezbędnych do ich rozwoju aby w kilkanaście godzin od ich zaistnienia powstała kolonia, która będzie rozrastała się pomimo warunków odbiegających w okresie inkubacji. Niektóre gatunki grzybów po powstaniu potrafią syntetyzować wodę z otoczenia i zapewniają sobie w ten sposób odpowiednią wilgotność, chociaż wilgoć w pomieszczeniu może być niższa.

Uważny czytelnik zwróci uwagę, na fakt że przecież w pomieszczeniach warunki do rozwoju grzybów w postaci wysokiej wilgotności i temperatury nie trwają dostatecznie długo aby grzyb mógł się rozwijać bo są to warunki niezbyt komfortowe dla człowieka. Jednak z praktyki mogę potwierdzić, że zdarzają się takie pomieszczenia, gdzie wilgotność względna przekracza wartość 70%, a temperatura 25°C. Oczywiście kolonie grzybów w takich warunkach czują się i rozmnażają znakomicie. Jest również inny mechanizm powstawania zagrzybienia. Jak wspomniano wcześniej grzyby potrzebują do rozwoju temperatury około 20°C i wilgotności około 60%, ale wilgotności podłoża. Stąd wilgoć może być przez pewien czas kumulowana przez materiał, który ulega przechłodzeniu w okresie zimowym np. styropian lub wełna mineralna. W zależności od źródła wody, czy z kondensacji, czy z przecieku lokalnie materiał może osiągnąć odpowiednią wilgotność do zapewnienia rozwoju kolonii. Odpowiednią temperaturę może zapewnić ogrzewanie lokalu od wewnątrz lub też ogrzewanie np. poszycia dachu przez promienie słoneczne począwszy od wczesnej wiosny. Jeśli obszar zawilgocenia jest dostatecznie duży, a możliwości parowania ograniczone, kilkanaście godzin odpowiedniej wilgotności i temperatury wystarczy na powstanie kolonii grzybów.

Często obserwowane w zawilgoconych miejscach plamy w kolorze brunatno czarnym są zarodnikami grzybów z gatunku Aspargillus nigier (kropidlak czarny). O tym samym zabarwieniu plamy wytwarzają również Aspargillus terreus, Alteranaria alternata, Rhizopus nigricans, Mucor mucedo, Stemphylium Curvularia lunata. Rozwijają się na powłokach malarskich farb klejowych, emulsyjnych i olejnych, tynkach, tapetach, klejach do tapet, wykładzinach, elementach drewnianych, płytach gipsowo-kartonowych, tworzywach sztucznych. Przed pojawieniem się zarodników widoczne są na ścianach i sufitach wybrzuszenia, łuszczeni się i spękanie tynku, odspajanie powłok malarskich lub tapet. O możliwościach kolonizacji przez grzyby środowiska, po stworzeniu im odpowiednich warunków do rozwoju, świadczy eksperyment przeprowadzony przez naukowców, który udowodnili, że w ciągu 3 tygodni powstają kolonie grzybów na jałowym szkle, na którym umieszczone zostały substancje organiczne pochodzące z odcisków palców.

Grzyby z gatunku Aspargillus zaliczane są do gatunków patogennych oraz toksyno twórczych stanowiących znaczne zagrożenie dla zdrowia ludzi i zwierząt. Powodują poważne schorzenia trudne w leczeniu. Infekcja zachodzi najczęściej na drodze wziewnej, czego konsekwencją są choroby układu oddechowego, a w szczególności płuc, alergie. Grzyb wytwarza związek toksyczny zwany aflatoksyną, która jest jednym ze związków mutagennych zaliczanych do mikotoksyn, czyli metabolitów grzybów (substancji wytwarzanych przez grzyby służących do rozkładu materii organicznej na związki przyswajalne przez grzyby). Obecnie znanych jest około 400 takich związków. Niewielka ich ilość powoduje groźne zmiany metabolizmu białek, tłuszczów lub węglowodanów co prowadzi często do uszkodzenia wątroby lub nerek lub do rozwoju chorób nowotworowych. Znaczna grupa mikotoksyn wywołuje zaburzenia w funkcjonowaniu tkanki nerwowej objawiające się stałym uszkodzeniem centralnego układu nerwowego.

W przypadku wykrycia kolonii grzybów należy zwrócić się do laboratorium mikrobiologicznego w celu stwierdzenia rodzaju skażenia oraz metody jego likwidacji. Należy również usunąć przyczyny powstawania warunków dogodnych do rozwoju grzybów. Tu nieocenionym narzędziem jest badanie termowizyjne, za pomocą którego można lokalizować obszary o podwyższonej wilgotności (czyli obniżonej temperaturze), które będą potencjalnymi obszarami rozwoju grzybów.

Literatura

1. Eldra P. Solomon, Linda R. Berg, Diana W. Martin: Biologia wg VII wydania amerykańskiego, MULTICO Oficyna Wydawnicza, Warszawa 2007
2. Bronisław Zyska: Zagrożenia biologiczne w budynku. Arkady, Warszawa 1999
3. Anna Charkowska, Maciej Miałkowski, Jerzy Sowa: Wilgoć Pleśnie i Grzyby. VERLAG DASHÖFER
4. Heinz R. Trechsel: Moisture control In Buildings. ASTM International, 1994
5. Stanley E. Manahan: Toksykologia Środowiska, Aspekty chemiczne i biochemiczne. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010

Ewa Osiecka: Materiały budowlane właściwości techniczne i zdrowotne, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawski